De verpakking van een product draagt vaak maar ongeveer 5% bij aan de totale klimaatimpact van dat product, maar dat betekent niet dat ze onbelangrijk is. Minder plastic, biologisch afbreekbare materialen of gerecycled papier lijken vanzelfsprekende oplossingen voor duurzaamheid, maar de productie van het product zelf of verspilling wegen meestal veel zwaarder. De juiste verpakking kan de duurzaamheid van een product juist aanzienlijk vergroten, bijvoorbeeld door verspilling te verminderen, de houdbaarheid te verlengen of transport efficiënter te maken. In dit artikel laten we zien hoe verpakkingen zowel klein in impact als cruciaal in functionaliteit kunnen zijn, maar de totale verpakkingsindustrie toch een enorme potentie heeft om te verduurzamen.
De klimaatimpact berekenen met een Life Cycle Assessment (LCA)
Met een Life Cycle Assessment (LCA) brengen we precies in beeld wat de impact is van een product en daarbij hoort ook de verpakking. Een LCA is een methode die de totale milieu-impact van een product berekent, van de winning van grondstoffen tot aan de afvalverwerking. Ook de verpakkingen zoals de kartonnen doos, het plastic omhulsel of de piepschuimvulling worden allemaal meegenomen in de impactberekening van een product. Met een LCA kun je dus beslissingen nemen op basis van data, niet op onderbuikgevoel. Dat is interessant want daarin zien we dat de verpakking in verhouding vaak veel minder impact heeft dan men aanvankelijk denkt.
Een belangrijk aspect van een LCA is dat je niet alleen kijkt naar de CO2-uitstoot, maar naar een breed scala aan milieueffecten. Ook bij verpakkingen analyseren we de volledige keten: van de productie van het materiaal (bijvoorbeeld het smelten van zand voor glas) tot het transport, het gebruik, de verwerking na afdanking (recycling, verbranding of storten) en de verpakking om het product dus.
Verpakking als “Low-Hanging Fruit”
Uit de cijfers die wij voor onze klanten berekenen, blijkt dat de verpakking relatief weinig bijdraagt aan de totale klimaatimpact van een product — vaak tussen de 5 en 10 procent, afhankelijk van het product. Minder dan we misschien verwachten, maar desondanks is de verpakking belangrijk in een klimaatanalyse. Juist hier valt namelijk relatief eenvoudig klimaatwinst te behalen,“low-hanging fruit” dus. Bovendien hebben we het hier over de verpakking, in relatie tot het product. De totale verpakkingsindustrie is natuurlijk enorm, en per definitie vaak ‘single-use’. Single-use betekent dat het na één keer gebruiken direct wordt weggegooid, en dat is zonde van de grondstoffen.
Voor veel bedrijven is het optimaliseren van verpakkingen een toegankelijke eerste stap om de voetafdruk te verkleinen. De ‘R-ladder’ van de circulaire economie biedt een handig kader om verpakkingen te verduurzamen:
- Refuse & Rethink: Is de verpakking echt nodig? Soms kan het productontwerp of het logistieke proces zo worden aangepast dat er minder of geen verpakking nodig is. De meest effectieve manier om te verduurzamen is vaak simpelweg overbodige verpakking vermijden.
- Reduce: Gebruik minder materiaal voor dezelfde verpakking. Een dunner laagje plastic of een kleinere doos kan al een aanzienlijk verschil maken, zonder dat de beschermende functie verloren gaat.
- Reuse: Kies voor herbruikbare verpakkingen, zoals statiegeldflessen of kratten in logistieke ketens.
- Recycle: Als de bovenstaande stappen niet mogelijk zijn, ontwerp de verpakking dan voor recycling. Gebruik materialen die niet met andere materialen zijn gemengd, zodat ze gemakkelijk gescheiden en verwerkt kunnen worden. Het grootste probleem bij recycling is vaak vervuiling, bijvoorbeeld door inkt of verschillende soorten plastic, waardoor materialen niet meer recyclebaar zijn.
Voor veel kleine en middelgrote ondernemingen is het verminderen van verpakkingsmateriaal (Reduce) vaak het laaghangend fruit. Het levert niet alleen milieuwinst op, maar kan ook direct kosten besparen.
Meer dan alleen plastic: een blik op verschillende verpakkingsmaterialen
De discussie over verpakkingen wordt vaak gedomineerd door plastic, maar er zijn veel andere materialen die een belangrijke rol spelen. Glas, karton, blik, aluminium en biobased kunststoffen hebben allemaal een unieke impact op het milieu. Het is belangrijk dit brede spectrum te overzien, omdat de ecologische voetafdruk van een verpakking al begint bij de winning van de grondstoffen: voor karton zijn dat bomen, voor glas zand en voor plastic aardolie. Ook de productie, het transport en de fase na gebruik — kan het materiaal worden gerecycled of belandt het op de vuilnisbelt? — bepalen de uiteindelijke impact.
Deze verschillende levensfasen zijn cruciaal bij het berekenen van de milieu-impact. Elk materiaal heeft zijn eigen voor- en nadelen: glas is bijvoorbeeld oneindig recyclebaar, maar de productie kost veel energie; karton is licht en hernieuwbaar, maar minder geschikt voor vochtige producten. De keuze voor een materiaal hangt dus niet alleen af van de recyclebaarheid, maar ook van het productieproces, transportgewicht en de functie die de verpakking moet vervullen. Voor een betrouwbare duurzaamheidsanalyse is het essentieel om verder te kijken dan de afvalfase en het volledige plaatje te beoordelen.
De klimaatimpact van verschillende verpakkingstypen kan sterk variëren, afhankelijk van functionaliteit, CO₂-uitstoot, vervuiling en recyclebaarheid.
- Glas: Glas geeft geen smaak af aan eten of drinken en is daardoor een ideale verpakking voor veel voedsel en dranken. De productie van 1 kilo nieuw glas stoot ongeveer 1,5 kilo CO₂ uit. Gooi je het glas in de glasbak en wordt het omgesmolten en weer tot glas gemaakt, dan bespaart dat ongeveer de helft van de CO2-uitstoot.
Een glazen fles waar statiegeld op zit heeft een nog gunstiger milieuprofiel, omdat het vaak hergebruikt kan worden. Zo is een bierfles met statiegeld bijna 30 keer minder belastend voor het milieu dan een wegwerpflesje. Een nadeel van glas is het zwaardere gewicht, daardoor is transport energie-intensief. - Plastic (fossiel): Afhankelijk van het type stoot een kilo plastic gemiddeld tussen de 3 en de 4 kilo CO2 uit. Plastic is licht en heeft daarom een lage uitstoot tijdens transport, maar de recycling is complex en de grondstof is fossiel. Daarnaast is het niet biologisch afbreekbaar; komt het in het milieu terecht dan vergaat het niet. Plastics hebben zeer voordelige eigenschappen, zo is het makkelijk vervormbaar, kan het tegen warmte en vocht, en kan het luchtdicht worden afgesloten. Bovendien is plastic extreem goedkoop, zo goedkoop zelf dat nieuw plastic goedkoper is dan gerecycled plastic. Het grote nadeel van plastic is de grondstof: olie. Olie ligt al miljoenen jaren diep onder de grond, en is eigenlijk een permanente opslag van CO2. Zodra we het oppompen is deze permanente opslag voorbij en komt het in onze atmosfeer terecht.
- Karton en papier: Karton en papier zijn gemaakt van hernieuwbare grondstoffen en goed recyclebaar, mits ze niet vervuild zijn met voedselresten, plastic of aluminium coating. De productie van 1 kilo nieuw karton stoot ongeveer 1,2 kg CO₂ uit, terwijl gerecycled karton ongeveer 1 kg CO₂ veroorzaakt.
Niet-gerecycled karton komt vaak van bomen uit plantages, waarvoor grond wordt gebruikt die ook voor voedselproductie of natuur kan dienen. Wel betekent dit dat karton dus ook hernieuwbaar is, je kunt immers een nieuwe boom planten. Gerecycled karton is daarom veel beter voor het milieu, omdat er geen nieuwe grondstoffen nodig zijn. Bovendien kunnen karton en papier meerdere keren worden hergebruikt.
- Metaal (blik en aluminium): Voor de productie van staal is ijzererts nodig. Het winnen daarvan kost veel energie, voornamelijk afkomstig uit fossiele brandstoffen (vooral steenkool). Door oud ijzer en staal te hergebruiken kan tot 70% energie worden bespaard: elke 1.000 kilo schroot bespaart ongeveer 1.500 kilo ijzererts en 500 kilo steenkool.
Ongeveer 70% van alle metalen verpakkingen bestaat uit staal; de rest uit aluminium. De productie van nieuw aluminium is echter veel milieubelastender: 1 kilo aluminium veroorzaakt ongeveer 9 kilo CO₂-uitstoot, tegenover 3 kilo CO₂ bij nieuw staal. De grondstof voor aluminium is bauxiet — er is ongeveer 3,7 kilo bauxiet nodig voor 1 kilo aluminium. Tijdens dit proces komen bovendien schadelijke stoffen vrij, zoals fluorgas, PAK’s (Polycyclische Aromatische Koolwaterstoffen) en kwik.
Een groot voordeel van aluminium is dat het bijna oneindig recyclebaar is zonder kwaliteitsverlies. Recycling bespaart enorm veel energie: het omsmelten van oud aluminium kost tot 20 keer minder energie dan de productie van nieuw aluminium.
- Biobased en composteerbaar plastic: Biobased plastic is gemaakt van hernieuwbare grondstoffen zoals aardappelen, maïs of rietsuiker, en neemt tijdens de groei CO₂ op, waardoor de uitstoot lager is dan bij conventioneel plastic van aardolie. Het nadeel is dat er landbouwgrond, kunstmest en bestrijdingsmiddelen nodig zijn, wat het milieu aantast.
Composteerbaar plastic breekt alleen af onder specifieke omstandigheden, meestal in industriële composteerinstallaties, en vaak niet thuis of in de natuur. Daarom is het geen oplossing voor zwerfafval.
Het kan zowel van hernieuwbare grondstoffen als olie worden gemaakt en draagt meestal niet bij aan de kwaliteit van de compost. Onzekerheid over welke plastics echt composteerbaar zijn leidt bovendien vaak tot fouten bij het sorteren. Omdat de productie van bioplastics nog relatief in de kinderschoenen staat moet er meer onderzoek worden gedaan naar de biologisch afbreekbaarheid, de vermindering van de productiekosten, standaardisering en de technische kwaliteiten om gangbaar plastic echt te kunnen vervangen. .
Milieu Centraal adviseert bijvoorbeelddaarom om composteerbaar plastic te vermijden en te kiezen voor plastic dat kan worden gerecycled. Het probleem hierin is echter dat plasticrecycling op veel lagere schaal gebeurt dan we denken, en ‘nieuw plastic’ dus veel goedkoper is.
Greenwashing in de verpakkingsindustrie
Choosing a sustainable packaging option therefore depends on several factors. In addition, product packaging is often a target for greenwashing. By placing misleading or false claims on and about their packaging, companies make themselves appear more sustainable than they actually are.
Firstly, as mentioned earlier, a product’s packaging often plays a much smaller role in its overall environmental impact than we tend to think—usually between ten and five percent. Simply putting a highly polluting product in a “green” package does not make it genuinely sustainable. Companies can usually achieve far greater environmental impact reductions by making significant changes to their production processes or product design rather than merely improving the packaging.
“Simply putting a highly polluting product in a ‘green’ package does not make it genuinely sustainable.”
Secondly, packaging often carries false or misleading claims about the packaging itself. You see it more and more: slogans such as “This packaging is made from 100% recyclable material.” This is often not true. In the case of plastic packaging, a significant amount of raw material is lost during the recycling process. Moreover, it is uncertain whether the packaging will even be recycled at all; recycling plastic remains expensive, and producing new plastic from raw materials is often far cheaper.
Additionally, many plastic packages are not properly separated, or they are contaminated—for example, with food residues—so they never even reach recycling facilities. Ultimately, in the Netherlands, slightly less than 50 percent of all plastic packaging is recycled. For glass and cardboard, the percentage is much higher, ranging between 80 and 90 percent.
Weg met plastic, alles in karton
Soms lijkt het wel alsof we in een papieren transitie zitten. Plastic verpakkingen worden steeds vaker door papier vervangen onder het mom van duurzaamheid. Dat lijkt vaak groen, maar dat is het niet altijd. De papieren verpakkingen zijn heel vaak niet 100 procent van papier gemaakt. Denk bijvoorbeeld aan je broodzakje bij de supermarkt, daar zit vaak nog plastic in. Of de verpakkingen van vloeistoffen zoals melk, sappen of yoghurt waar aan de binnenkant een laagje plastic of aluminium is aangebracht. Deze verpakkingen zijn hierdoor niet meer te recyclen waardoor de impact van de productie vele malen hoger is. Hoewel de consument denkt dat die groen bezig is, is die dat dus niet. Misleidend dus.
Wil je als producent dus iets doen aan de impact van je verpakking, denk dan goed na over het design ervan. Is het zo goed te recyclen?
Onderliggende eigenschappen
Een ander belangrijk onderdeel is goed nagaan wat een verpakking precies doet? Verschillende verpakkingsmaterialen hebben unieke eigenschappen die de duurzaamheid van een product kunnen vergroten. Ze kunnen bijvoorbeeld de houdbaarheid verlengen of betere bescherming bieden tijdens transport. Zo is plastic vaak beter dan papier voor producten die vocht of vet bevatten en is het licht in transport, wat de logistiek efficiënter maakt. Aluminium biedt daarentegen een uitstekende barrière tegen licht, zuurstof en geur en is minder kwetsbaar tijdens vervoer, waardoor het ideaal is voor lang houdbare producten die over grote afstanden worden vervoerd.
Het kiezen van de juiste verpakking gaat dus verder dan het materiaal zelf; het draait om functionaliteit in relatie tot het product. Een type verpakking is niet per definitie slecht of goed. Door zorgvuldig te kijken naar wat een product nodig heeft, kan de juiste verpakking de duurzaamheid aanzienlijk verhogen. Dit vertaalt zich in minder verspilling, een langere houdbaarheid en efficiënter transport — directe voordelen van een goed gekozen verpakking.
Conclusie: een genuanceerde rol met directe kansen
Welke rol speelt een verpakking nu in de milieu-impact van een product? Het antwoord is genuanceerd. De directe impact van de verpakking zelf is vaak bescheiden in vergelijking met de productie en het gebruik van het product. Toch is de keuze van verpakking van groot belang: een goede verpakking voorkomt namelijk verspilling, bijvoorbeeld door voedsel langer houdbaar te maken, en die vermeden impact is vaak groter dan de impact van de verpakking zelf. Ook het ontwerp van de verpakking speelt een rol: minder materiaalgebruik, herbruikbaarheid en recyclebaarheid vergroten de duurzaamheid.
Om een onderbouwde keuze te maken, stellen we onszelf deze drie vragen:
- Kan het met minder verpakking?
- Kan het verpakkingsontwerp beter zodat het herbruikbaar of recyclebaar wordt?
- Kunnen we materialen gebruiken die hernieuwbaar zijn en uit een duurzame bron komen?
Met een datagedreven aanpak, zoals een Life Cycle Assessment (LCA), kun je deze vragen objectief beantwoorden. Een LCA laat zien waar de grootste impact van een product zit en helpt je een verpakkingsstrategie te ontwikkelen die daadwerkelijk bijdraagt aan verduurzaming. Het team van Hedgehog ondersteunt bedrijven graag bij een gedegen LCA-analyse, zodat je gericht kunt werken aan de meest effectieve stappen richting duurzame verpakkingen.
